του Αντώνη Σπυρόπουλου
Η πανδημία του covid-19 ανέδειξε την εγγενή αδυναμία του παγκοσμιοποιημένου συστήματος να απαντήσει στην κρίση που προκλήθηκε. Δημιούργησε ανυπέρβλητα προσκόμματα και εμπόδια στις αγορές, με εκπληκτική ταχύτητα και έθεσε τα θεμέλια της ριζικής κριτικής, αναθεώρησης ή μετασχηματισμού του. Τα κλειστά σύνορα, οι ταξιδιωτικές απαγορεύσεις, οι απονεκρωμένες αλυσίδες εφοδιασμού και οι περιορισμοί στις εξαγωγές ώθησαν πολλούς να αναρωτούνται εάν κι αυτή η ίδια η παγκοσμιοποίηση ενδέχεται να πέσει θύμα του. Στην πραγματικότητα, η παγκοσμιοποίηση ήταν ήδη σε πτώση πολύ πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας, έχοντας φτάσει στο αποκορύφωμά της πριν από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και δεν είχε ποτέ ανακάμψει από τότε.
Πως φτάσαμε έως εδώ;
Ήδη από το 2009 ο γνωστός οικονομικός αναλυτής Martin Wolf, συντάκτης των Financial Times και ένθερμος υποστηρικτής της παγκοσμιοποίησης έγραφε στο άρθρο του με τίτλο: «Σπόροι της δικής του καταστροφής», «…Ένας άλλος ιδεολογικός θεός απέτυχε. Οι παραδοχές που διέπουν την πολιτική και τα πολιτικά πράγματα, πάνω από τρεις δεκαετίες, φαίνονται ξαφνικά τόσο ξεπερασμένες όσο ο επαναστατικός σοσιαλισμός.… Ωστόσο, ο συνδυασμός μιας οικονομικής κατάρρευσης με μια τεράστια ύφεση, αν όχι κάτι χειρότερο, σίγουρα θα αλλάξει τον κόσμο. Η νομιμότητα της αγοράς θα αποδυναμωθεί…. Η ολοκλήρωση της παγκόσμιας οικονομίας, από την οποία εξαρτώνται σχεδόν όλοι τώρα, μπορεί να αντιστραφεί». Και συνεχίζει καταδεικνύοντας τις παθογένειες της παγκοσμιοποίησης αναφέροντας: «Παρεμβαίνοντας για να διατηρήσουν τις συναλλαγματικές τους ισοτιμίες και να συσσωρεύσουν αποθεματικά σε ξένο νόμισμα, οι κυβερνήσεις των αναδυόμενων οικονομιών δημιούργησαν τεράστια πλεονάσματα τρεχουσών συναλλαγών, τα οποία ανακύκλωσαν, μαζί με εισροές ιδιωτικού κεφαλαίου, σε επίσημες εκροές κεφαλαίων: μεταξύ του τέλους της δεκαετίας του 1990 και της αιχμής του 2008. Τον Ιούλιο του 2008, μόνο τα συναλλαγματικά τους αποθέματα αυξήθηκαν κατά 5.300 δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτές οι τεράστιες ροές κεφαλαίων, πέρα από τα παραδοσιακά πλεονάσματα ορισμένων χωρών με υψηλό εισόδημα και τα αυξανόμενα πλεονάσματα των εξαγωγέων πετρελαίου, κατέληξαν σε μεγάλο βαθμό σε έναν μικρό αριθμό χωρών υψηλού εισοδήματος και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Στο αποκορύφωμα, η Αμερική απορρόφησε περίπου το 70 τοις εκατό των υπόλοιπων πλεονασμάτων παγκόσμια. Εν τω μεταξύ, στις ΗΠΑ ο λόγος του χρέους των νοικοκυριών προς το ΑΕΠ αυξήθηκε από 66% το 1997 σε 100% μια δεκαετία αργότερα. Ακόμα μεγαλύτερα άλματα στο χρέος των νοικοκυριών σημειώθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτές οι αυξήσεις στο χρέος των νοικοκυριών υποστηρίχθηκαν, με τη σειρά τους, από εξαιρετικά ελαστικά και καινοτόμα χρηματοοικονομικά συστήματα και, στις ΗΠΑ, από κυβερνητικά προγράμματα».
Οι βασικοί δείκτες επιβεβαιώνουν τη μεγάλη κρίση της παγκοσμιοποίησης. Πριν από την πανδημία, το παγκόσμιο εμπόριο αγαθών εξακολουθούσε να αυξάνεται, αλλά σε σχέση με τη συνολική παραγωγή της παγκόσμιας οικονομίας, το μερίδιο του εμπορίου είναι σήμερα χαμηλότερο από ό, τι πριν από την οικονομική κρίση του 2008. Οι διασυνοριακές χρηματοοικονομικές ροές έφτασαν στο αποκορύφωμά τους το 2007 και η πρόοδος στην περαιτέρω ελευθέρωση του παγκόσμιου εμπορίου καθυστέρησε πολύ πριν από το έτος αυτό. Οι συνολικές άμεσες ξένες επενδύσεις παγκοσμίως δεν έχουν επιστρέψει στα υψηλότερα επίπεδα και όχι όσο ήταν πριν από μια δεκαετία τουλάχιστον. Οι ΗΠΑ αλλά και άλλες κυβερνήσεις ασκούν πλέον μεγαλύτερο έλεγχο στην εξαγωγή υψηλής τεχνολογίας ενώ το Διαδίκτυο έχει κατακερματιστεί όλο και περισσότερο σε εθνικό επίπεδο.
Η ένταση του εμπορίου αγαθών είναι μειωμένη, αλλά αντίστοιχα αυξάνει στις υπηρεσίες. Η ροή δεδομένων πέρα από τα σύνορα έχει μεγεθυνθεί δραματικά, ακόμη και όταν χώρες όπως η Κίνα και το Ιράν επιδιώκουν να την περιορίσουν. Τα διεθνή ταξίδια και οι σπουδές στο εξωτερικό ήταν στα υψηλότερα επίπεδα πριν από την πανδημία του κοροναϊού και η μετανάστευση ήταν τόσο μεγάλη που πολλοί την χαρακτήρισαν κρίση του αιώνα μας.
Στο επίπεδο της παγκόσμιας διακυβέρνησης θεσμοί όπως ο ΟΗΕ, το ΝΑΤΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποδυναμώθηκαν απέναντι στους οικονομικούς μηχανισμούς όπως το ΔΝΤ, ΠΤ, η ΚΤΕ, G7, G20 κλπ. Η εποχή της παγκοσμιοποίησης περιθωριοποίησε την πολιτική εξασθενίζοντας τους μηχανισμούς ελέγχου της οικονομικής ασυδοσίας των ελίτ του πλούτου, ενισχύοντας την πολιτική της οικονομίας. Η οικονομική ισχύς καθορίζει και οριοθετεί το πλαίσιο της πολιτικής των κρατών, παρεμβαίνοντας απροσχημάτιστα ή κεκαλυμμένα σε πολιτικές αποφάσεις, διαμορφώνοντας την ανεξέλεγκτη, εν πολλοίς, παγκόσμια διακυβέρνηση των ελίτ του πλούτου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης αποτελεί ο Τζωρτζ Σόρος, ένας χρηματιστής κερδοσκόπος ο οποίος εξελίχτηκε στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης σε έναν υπεκυβερνήτη, ο οποίος ελέγχει κράτη, δικαστήρια, πανεπιστήμια, προκαλεί οικονομικές κρίσεις έχοντας δημιουργήσει έναν οργουελιανό διεθνικό μηχανισμό ελέγχου μέσω της Μη-Κυβερνητικής του οργάνωσης «Open Society» (βλ. Γιώργος Ρακκάς, «Η Βιομηχανία της Αλληλεγγύης», Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2020).
Η παγκοσμιοποίηση έχει οδηγήσει σε μορφές παγκόσμιου ανταγωνισμού και επέκτεινε την ανισότητα τόσο μεταξύ των εθνών όσο και εντός αυτών. Οι κατακερματισμένες αλυσίδες εφοδιασμού που απαιτούν τη μεταφορά εμπορευμάτων διασυνοριακά πολλές φορές καταναλώνουν περισσότερη ενέργεια και παράγουν υψηλότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Ακόμα και ο κίνδυνος γρήγορης εξάπλωσης ασθενειών σε ηπείρους δεν είναι νέος. Από το 2003, ο κόσμος έχει δει διαδοχικά κρούσματα SARS, γρίπης των χοίρων, MERS, Ebola και τον ιό Zika.
Ίσως η μεγαλύτερη κατηγορία κατά της παγκοσμιοποίησης είναι ότι προωθεί τα συμφέροντα μιας παγκόσμιας ελίτ εις βάρος των πλειοψηφικών πληθυσμών.
Στο βιβλίο του ο Thomas Piketty «Κεφάλαιο στο 21ο αιώνα» παρουσιάζει, ίσως, το εντυπωσιακότερο σύνολο δεδομένων που συγκεντρώθηκαν ποτέ για την ιστορία του πλούτου σε όλο τον κόσμο. Εκεί καταδεικνύεται η γυμνή αλήθεια της παγκοσμιοποίησης όπου το 5% του πλανήτη νέμεται το 90% του παγκόσμιου πλούτου.
Η πανδημία και ο μετασχηματισμός
Η πανδημία, από την άλλη, αναδεικνύοντας άλλη μια εγγενή παθογένεια της παγκοσμιοποίησης: τους κινδύνους που ενέχει η υπερβολική εξάρτηση από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, θα οδηγήσει σε επανεθνικοποίηση της παραγωγής και θα τονίσει την έννοια της διεθνούς αλληλεξάρτησης ανάμεσα στις κρατικές οντότητες. Το πιθανό αποτέλεσμα είναι μια επιτάχυνση των αλλαγών που εδώ και καιρό κινούνται προς μια νέα διαφορετική μορφή οικονομικής ανάπτυξης. Μια επανεδαφικοποίηση και ενίσχυση της παραγωγής και παράλληλα τη δημιουργία ελεγκτικών μηχανισμών (μια μορφή νέου προστατευτισμού) στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και στην ανεξέλεγκτη ροή των κεφαλαίων. Ο περιορισμός του χρηματοπιστωτικού συστήματος –του εγκεφάλου της οικονομικής μεγέθυνσης - θέτει και το τέλος της παγκοσμιοποίησης ως μοντέλου οικονομικοκοινωνικής ολοκλήρωσης, τουλάχιστον όπως τη γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.
Η παγκόσμια διασύνδεση αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων, ανθρώπων, δεδομένων και ιδεών έχει παράγει μεγάλες αντιφάσεις τόσο στην κατανομή του παγκόσμιου πλούτου όσο και στις πολιτισμικές εντάσεις που προκαλούνται από τις μετακινήσεις πληθυσμών.
Για τους Αμερικανούς καταναλωτές, το πρώτο ορατό σημάδι ήρθε όταν τα εργοστάσια που είχαν κλείσει, λόγω της πανδημίας στην Κίνα, προκάλεσαν καθυστερήσεις στην παράδοση iPhone από την Apple και συνεχίστηκαν καθώς αλυσιδωτά υπήρξαν στη συνέχεια και άλλες εταιρείες που μπήκαν σε καθεστώς παύσης εργασιών λόγω του lockdown.
Έπρεπε να έρθει το υποχρεωτικό lockdown –έστω και καθυστερημένα- ώστε οι Αμερικάνοι να συνειδητοποιήσουν ότι το 72% των αμερικάνικων εγκαταστάσεων παραγωγής φαρμακευτικών σκευασμάτων βρίσκονται στο εξωτερικό - μοιρασμένο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ινδία και την Κίνα. Το μερίδιο αναφέρεται ότι φτάνει το 97% για τα αντιβιοτικά. Τόσο η Γαλλία, Γερμανία αλλά και άλλες χώρες προσέφυγαν σε κλείσιμο των συνόρων τους ενώ παράλληλα απαγόρευσαν και δέσμευσαν ποσότητες φαρμακευτικού υλικού. Και όταν κάθε χώρα αγωνίζεται ξαφνικά για τον εαυτό της, ενώ παράλληλα αποκαλύπτεται η αδυναμία εγχώριας παραγωγής υλικού, τη στιγμή που οι αλυσίδες διανομής καταρρέουν, τότε η ιδέα της διεθνούς αλληλεξάρτησης τίθεται σε αμφισβήτηση και επαναπροσδιορισμό.
Ακόμη και στις πρώτες μέρες της, η πανδημία απέδειξε την ευθραυστότητα των αλυσίδων εφοδιασμού, προκάλεσε εθνικές αντιδράσεις και όχι συνεργατικές διεθνείς ενώ ενίσχυσε τα εθνικά χαρακτηριστικά λήψης αποφάσεων και περιόρισε τη μετανάστευση. Απέδειξε λοιπόν ότι οι εθνικές κυβερνήσεις παραμένουν οι πρωταρχικοί παράγοντες διαχείρισης της κρίσης - αυτές που ανταποκρίθηκαν στην πανδημία και τις οικονομικές συνέπειές της.
Σίγουρα στα επόμενα χρόνια θα ξημερώσουμε σε έναν κόσμο όπου η παγκοσμιοποίηση ως οικονομικός μηχανισμός θα μετασχηματιστεί πλήρως. Η πανδημία έθεσε και ανέδειξε τις βασικές εγγενείς αδυναμίες του μοντέλου αυτού.
Οι τάσεις που θα επιταχυνθούν τώρα έχουν δρομολογηθεί. Έχει ήδη παρέλθει ο καιρός από τότε που η δημόσια συζήτηση αφορούσε σε έναν κόσμο στον οποίο κυριαρχούσαν οι χωρίς περιορισμούς ροές κεφαλαίων, ανθρώπων και καταναλωτικών αγαθών. Αντ' αυτού, ακόμα και πριν από την κρίση, ήταν πολλές οι ενδείξεις πως στην πολιτική συζήτηση αναπτύσσονταν η ατζέντα ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγής. Η παραγωγική αποσύνδεση από την Κίνα αποτέλεσε βασική στρατηγική στον προεκλογικό αγώνα του Τραμπ, το Αγγλικό Brexit, η ανάπτυξη λαϊκίστικων κομμάτων σε όλη την Ευρώπη ήταν μερικά από τα δείγματα πως το παγκοσμιοποιημένο μοντέλο οικονομικής ολοκλήρωσης δημιουργούσε περισσότερα προβλήματα. Και το βέβαιο είναι πως η οικονομική ολοκλήρωση δεν είναι αυτή που θα φέρει την κοινωνική ολοκλήρωση και πολύ περισσότερο την ευτυχία στον άνθρωπο.
Το επιμύθιο μιας μεγάλης αφήγησης και η μελλοντολογία
Η κρίση της πανδημίας του coronavirus μπορεί να είναι παγκόσμια, αλλά οι απαντήσεις μέχρι στιγμής ήταν εθνικές.
Πολλοί βλέπουν το COVID-19 όχι ως αιτία γύρω από την οποία οι παγκόσμιες κυβερνήσεις πρέπει να συσπειρωθούν, αλλά μάλλον ως το πιο δραματικό παράδειγμα ενός ήδη διερρηγμένου παγκοσμιοποιημένου συστήματος. «Σε μια παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία, οι ΗΠΑ είναι μόνες», δήλωσε ο Peter Navarro, οικονομικός σύμβουλος του Προέδρου των ΗΠΑ Donald Trump, στους Financial Times. «Αυτός είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο είναι σημαντικό για τη διοίκηση του Trump να φέρει στο σπίτι τις παραγωγικές της ικανότητες και τις αλυσίδες εφοδιασμού για βασικά φάρμακα και, συνεπώς, να μειώσει ταυτόχρονα τις ξένες εξαρτήσεις της Αμερικής».
Λαμβάνοντας υπόψη συναισθήματα όπως αυτά, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο να επανεξετάζουν ευρέως τα διεθνή ταξίδια, τη μετανάστευση, τον κίνδυνο των εφοδιαστικών αλυσίδων, τους ελέγχους εξαγωγών, την ανταλλαγή πληροφοριών και πολλά άλλα - εν συντομία, τα δομικά συστατικά στοιχεία της ίδιας της παγκοσμιοποίησης.
Η πανδημία του κοροναϊού μπορεί να μη σηματοδοτήσει το τέλος μιας εποχής, αλλά τον μετασχηματισμό της.
Πρώτον, οι οικονομίες μπορεί να εξαρτώνται λιγότερο από μεμονωμένα σημεία αποτυχίας και σαφώς λιγότερο από την Κίνα. Θα μετασχηματιστεί ο τρόπος με τον οποίο οι εταιρείες εξαρτώνται από μεμονωμένες πηγές εφοδιασμού και τροφοδοσίας. Οι εθνικές παραγωγικές δραστηριότητες θα αυξηθούν, διαφοροποιώντας την προσφορά βασικών εισροών και μετατοπίζοντας το κέντρο βάρος στην εγχώρια ή περιφερειακή παραγωγή. Οι εξελίξεις στον αυτοματισμό και σε άλλες τεχνολογίες κατασκευής που εξοικονομούν εργασία θα καθιστούσαν αυτό το σενάριο ευκολότερο. Ο συνεχιζόμενος εμπορικός πόλεμος με την Κίνα θα εξανάγκαζε σε μια τέτοια κατεύθυνση.
Δεύτερον, η οικονομική ολοκλήρωση θα συνεχίσει, αλλά θα συνεχίσει να μετατοπίζεται από το παγκόσμιο σε περιφερειακό και διμερές επίπεδο. Οι παγκόσμιες πολυμερείς εμπορικές ανταλλαγές θα συνεχιστούν υπό νέες συνθήκες. Ήδη η Ευρωπαϊκή Ένωση συνήψε ξεχωριστές εμπορικές συμφωνίες με τη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία, οι αφρικανικές χώρες μιλούν για μια ζώνη εμπορίου σε ολόκληρη την ήπειρο, και ένα σύμφωνο, με το σχεδιαζόμενο Trans, τέθηκε σε ισχύ η εταιρική σχέση των χωρών του Ειρηνικού μετά την αποχώρηση της Ουάσιγκτον. Ακόμη και η πρωτοβουλία Belt and Road της Κίνας δημιουργεί περιφερειακές και διμερείς συνδέσεις, όχι παγκόσμιες.
Τρίτον, οι πολιτικές συζητήσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες και πολλές άλλες Δυτικές χώρες είναι πιθανό να παραμείνουν επικεντρωμένες στους χαμένους της παγκοσμιοποίησης και στους τρόπους προστασίας των εργαζομένων από την οικονομική ζημία. Το πρόβλημα είναι ότι η προτιμώμενη θεραπεία - ανταγωνιστικός προστατευτισμός - κάνει πολλά προβλήματα χειρότερα, όχι καλύτερα. Ο τρόπος προστασίας των εργαζομένων χωρίς να υπονομεύονται τα οικονομικά οφέλη της παγκοσμιοποίησης, συμπεριλαμβανομένου ενός υψηλότερου βιοτικού επιπέδου, παραμένει ένα άλυτο ζήτημα για του ιθύντοντες της οικονομίας. Ωστόσο η οικονομική ύφεση με εκατομμύρια ανέργους και κλειστές επιχειρήσεις μετά την πανδημία δημιουργεί κοινωνικές και διεθνικές εντάσεις ανοίγοντας τους ασκούς του Αιόλου για νέες περιφερειακές συγκρούσεις.
Η πανδημία του κορανοϊού μπορεί να σηματοδοτήσει το τελικό σημείο της εποχής της παγκοσμιοποίησης έτσι όπως τη γνωρίζουμε. Η γοητεία της ολοένα μεγαλύτερης οικονομικής διεθνούς ολοκλήρωσης έχει ήδη ξεθωριάσει. Νέες προκλήσεις και βαθμοί ελευθερίας δημιουργούνται στα έθνη για μια επαναδαφικοποίηση των μηχανισμών οικονομικής ολοκλήρωσης όπου το πρώτο λόγο όμως θα έχει η πολιτική και το κράτος. Παράλληλα, ωστόσο, η μεγάλη οικονομική ύφεση και η ανισορροπίες του συστήματος καθιστούν εξίσου επικίνδυνη συγκρούσεων την εποχή μετά την πανδημία. Ο τρόπος και η διαδρομή που θα ακολουθηθεί, μέχρις να ξεπροβάλει ο νέος κόσμος, στη μετά κορονοϊού εποχή αποτελεί ακόμα το ζητούμενο.
Πηγές